Η λειτουργία της νόησης

Ο εγκέφαλος είναι το όργανο της αγάπης, της εκμάθησης, της συμπεριφοράς, της νοημοσύνης, της προσωπικότητας, του χαρακτήρα, της πεποίθησης και της γνώσης. Περιλαμβάνει μαζί με το νωτιαίο μυελό περί τα 100 δισεκατομμύριο κύτταρα νεύρων και περισσότερες συνδέσεις από τα αστέρια του σύμπαντος. Ένα κομμάτι εγκεφάλου ιστού στο μέγεθος ενός κόκκου άμμου, περιέχει 100.000 νευρώνες και δισεκατομμύριο συνδέσεις που επικοινωνούν μεταξύ τους. Στα άτομα που δεν σκέφτονται, ο εγκέφαλος χάνει έναν μέσο όρο 85.000 κύτταρα εγκεφάλου ημερησίως, ή ένα ανά δευτερόλεπτο.

Η έδρα της νοημοσύνης μας είναι ο εγκεφαλικός φλοιός, που διαιρείται σε δύο ημισφαίρια. Τα ημισφαίρια παρουσιάζουν διαφορές στην επεξεργασία των ερεθισμάτων και πληροφοριών και σε πολλές περιπτώσεις ανταγωνίζονται  για το ποιο από τα δύο θα επικρατήσει στη συνείδηση μας. Το αριστερό είναι το ημισφαίριο του λόγου (εκεί εδράζεται το κέντρου κατανόησης και έκφρασης του λόγου) και εκτελεί αναλυτικές επεξεργασίες σειριακού τύπου (μαθηματικά, στατιστικές / οικονομικές αναλύσεις κ.α.).

Το δεξί δεν επικοινωνεί με το λόγο, βλέπει το όλο και όχι τα μέρη ενός συνόλου, είναι έδρα του προσανατολισμού στο χώρο, της μουσικής, της ονειροπόλησης, της φαντασίας και της διαίσθησης.

Τα δύο ημισφαίρια επικοινωνούν μέσα από ένα πυκνό δίκτυο νευρικών οδών Σε περιπτώσεις που αυτό δεν είναι εφικτό, όπως μετά από χειρουργική επέμβαση, ο άνθρωπος σκέφτεται με δύο πραγματικά διαφορετικούς εγκέφαλους. Για παράδειγμα, σε άτομο με χειρουργικά διχασμένο εγκέφαλο προβλήθηκε η λέξη «κλειδί» στο αριστερό οπτικό του πεδίο. Η αντίδραση του ήταν να χρησιμοποιήσει το αριστερό του χέρι και να επιλέξει το κλειδί από έναν σωρό αντικειμένων. Όταν ρωτήθηκε γιατί επέλεξε αυτό το αντικείμενο απάντησε «δεν ξέρω, απλά έτυχε, δεν το κατάλαβα». Άλλο χειρουργημένο άτομο ρωτήθηκε στο αριστερό αυτί ποιο επάγγελμα προτιμά και επέλεξε τα γράμματα που σήμαιναν «οδηγός αυτοκινήτου αγώνων». Όταν ρωτήθηκε στο δεξί αυτί απάντησε «μόδιστρος». Επίσης, προβάλλοντας δύο άσχετες μεταξύ τους εικόνες στα οπτικά πεδία των δύο ημισφαιρίων το χειρουργημένο άτομο επέλεξε με το κάθε χέρι του δύο ξεχωριστές κάρτες, που αντιστοιχούσαν σωστά σε αυτά που έβλεπε με το κάθε του ημισφαίριο. Όταν του ζητήθηκε να εξηγήσει τη συμπεριφορά του, βρήκε μια τυχαία απάντηση να δώσει, μιας και δεν ήξερε τί πραγματικά είχε δει με το αριστερό του μάτι.

Πολλές φορές, το δεξί ημισφαίριο θεωρείται η έδρα αυτού που ονομάζουμε «έκτη αίσθηση». Η ικανότητα να αντιλαμβάνεται ερεθίσματα που το αριστερό ημισφαίριο αδυνατεί, σε συνδυασμό με την ανικανότητα του να τα περιγράψει με λόγο, το κάνει να λειτουργεί όπως λέμε με διαίσθηση. Έτσι, αντιλαμβάνεται το ψέμα από εκφράσεις του προσώπου ενός άλλου, κινδύνους που το «λογικό» αριστερό ημισφαίριο δεν δίνει σημασία, ενδεχομένως την αποκαλούμενη «υπεραισθητηριακή αντίληψη» (τηλεπάθεια, τηλεκίνηση κ.λπ.). Σε κάθε περίπτωση, αν και φαίνεται ότι σε κάποιες περιπτώσεις όντως τα ανωτέρω φαινόμενα γίνονται αντιληπτά από αυτό το «σιωπηλό» μέρος του εγκεφάλου μας, η επιστημονική έρευνα δεν έχει ακόμη επαρκώς μελετήσει το θέμα και πρέπει να διατυπώνονται επιφυλάξεις για την αξία τέτοιων τοποθετήσεων.  

Η εξέλιξη των νοητικών ικανοτήτων

Το νευρικό σύστημα λειτουργεί με ερεθίσματα που εισέρχονται «ΕΙΣΟΔΟΣ /ΕΡΕΘΙΣΜΑ», την ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ τους, και τις πράξεις που εκτελούνται «ΕΞΟΔΟΣ /ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ». Η βάση κάθε νοητικής και κοινωνικής εξέλιξης είναι αυτή η διαδικασία αντίληψης και ανταπόκρισης. Με δεδομένο ότι ένα παιδί ζει σε ζεστό και φιλικό περιβάλλον, τα κατάλληλα ερεθίσματα μπορούν να το οδηγήσουν σε πολλά εξελικτικά νοητικά επιτεύγματα, έως την κατάκτηση της ικανότητας να μπορεί να παρακολουθεί το σχολείο στην ηλικία των 6 χρόνων. Στα πρώτα χρόνια της ζωής νόηση και κίνηση ταυτίζονται, μιας και ακόμη το νευρικό σύστημα δεν είναι έτοιμο να πραγματώσει πολύπλοκες διαδικασίες όπως την επεξεργασία των πληροφοριών, την κριτική σκέψη κ.α.

Η απόκτηση νοητικών ικανοτήτων είναι μια εξελικτική διαδικασία, κατά την οποία το παιδί προσαρμόζεται αργά και σταθερά στο περιβάλλον του, μαθαίνει να εξυπηρετεί τις ανάγκες του, κατανοεί και διαμορφώνει τις συνθήκες στις οποίες ζει. Τα ερεθίσματα που δέχεται και οι αντιδράσεις του νέου ανθρώπου κωδικοποιούνται σε ολοένα και πολυπλοκότερα συστήματα ταξινόμησης που καλούνται «έννοιες». Τα υπάρχοντα σχήματα σκέψης αναπτύσσονται συνεχώς λόγω της επίδρασης των καινούργιων ερεθισμάτων, προκειμένου αυτά να γίνουν κατανοητά. Στη μνήμη των παιδιών τα νέα ερεθίσματα των αισθήσεων συγκρίνονται με τα παλιά, και συσχετίζονται τα όμοια με τα όμοια ενώ διαφοροποιούνται το όμοια από τα ανόμοια. Επίσης το παιδί δραστηριοποιείται και πειραματίζεται στο περιβάλλον του, εμβαθύνοντας στη μελέτη και κατανόηση του. Η σκέψη εξελίσσεται μέσω σταδίων από την αισθησιοκινητική περίοδο (0 – 2,5 ετών) έως την αφηρημένη σκέψη (11 ετών και μετά).

Το βρέφος ξεκινά από μια καθολική εξάρτηση από το περιβάλλον του. Αντιδρά στα πρώτα ερεθίσματα των αισθήσεων αντανακλαστικά. Η εν λόγω βιολογική ενότητα παιδί – περιβάλλον με τον καιρό αρχίζει να διαλύεται και εμφανίζεται η ατομικότητα. Η άσκηση των κινητικών ικανοτήτων και η παρατήρηση των αποτελεσμάτων της από το νήπιο σταδιακά το ανεξαρτητοποιούν, και το οδηγούν σε πιο περίπλοκες δραστηριότητες όπως αυτές της ζωγραφικής, ξυλοκοπτικής, δημιουργίας κατασκευών κ.α. Το ιδανικό περιβάλλον θα πρέπει να ερεθίζει το παιδί για έρευνα, να του προσφέρει δεδομένα που μοιάζουν με αυτά που ήδη γνωρίζει και να οδηγεί στην αυτόνομη δραστηριότητα του. Η παιδική εξέλιξη πραγματώνεται με την αλληλοσυσχέτιση αντιλήψεων, σκέψεων, πράξεων και ομιλιών. 

Ο νους του νηπίου αρχικά εξελίσσεται μέσω της κίνησης και της αυτόνομης δραστηριότητας στο χώρο. Αν η κίνηση περιοριστεί αναπόφευκτα θα καθυστερήσει και η νοητική ανάπτυξη. Το παιδί απορροφά και αφομοιώνει το περιβάλλον του, και έτσι διαμορφώνει τον ψυχικό του κόσμο. Το να δέχεται και να παρατηρεί το κάνει ικανό να προσαρμόζεται, μη συνειδητά, στη ζωή.  Το ίδιο συμβαίνει με την αφομοίωση της μητρικής γλώσσας, των ηθών και των εθίμων, καθώς και της νοοτροπίας του τόπου του. Ένας ενήλικας, του αρχαίου κόσμου, δεν θα μπορούσε να ζήσει στη σημερινή εποχή. Ωστόσο, ένα ανθρώπινο βρέφος της λίθινης εποχής, θα μπορούσε πολύ εύκολα να μεγαλώσει σαν κανονικός άνθρωπος στον 21^ο αιώνα.

Ο άνθρωπος περνά αναπτυξιακές φάσεις, κατά τις οποίες είναι ευαίσθητος στο να αναπτύξει διάφορες δεξιότητες, όπως τη γλώσσα. Αν την κατάλληλη αυτή περίοδο δεν λάβει τα κατάλληλα ερεθίσματα από το περιβάλλον του, ενδέχεται να μην μπορέσει ποτέ ξανά να αποκτήσει τη συγκεκριμένη δεξιότητα. Έτσι ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο με συγκεκριμένες ευαισθησίες του νευρικού του συστήματος, και όχι με έτοιμα προσχηματισμένα μοτίβα συμπεριφοράς.

Από τη πρώτη στιγμή της ζωής του ένα βρέφος τείνει προς τη λειτουργική του ανεξαρτησία. Γι’ αυτό κινείται ειδικεύοντας το κινητικό και αντιληπτικό του σύστημα, ζητά φροντίδα στην αρχή με κλάμα και μετά με επιλεκτικό χαμόγελο ικανοποιώντας το συναισθηματικό δυναμικό του, ψάχνει τους χώρους και τα πράγματα αναπτύσσοντας τη νοημοσύνη του, και γενικά επιχειρεί να κατακτήσει τα πάντα σε μια διαρκώς εξελισσόμενη διαδικασία. Σύμφωνα με ορισμένους θεωρητικούς, όπως ο Kelly, η έμφυτη ανάγκη κάθε όντος είναι να αναπτύσσεται διαρκώς, και όχι το να ανακαλύψει κάποιο υποτιθέμενο εαυτό. Αν αυτή η διαδικασία παρεμποδιστεί, είναι δυνατό να προκύψουν ποικίλα συμπτώματα ψυχοπαθολογίας, συμπεριλαμβανομένης της κατάθλιψης. Έχοντας τη ελευθερία να δράσει αυτοβούλως ένας άνθρωπος, και τη συνεχή εμπειρία αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον του, αποκτά ιδίες γνώσεις και εξελίσσει τη νοημοσύνη και την προσωπικότητα της. Σε κάθε περίπτωση, η τάση για κατάκτηση και έλεγχο του περιβάλλοντος από τον άνθρωπο είναι βασική, και σε αυτήν οφείλεται κατά πολύ η εκπληκτική ανάπτυξη του ανθρώπινου εγκεφάλου σε σχέση με τα υπόλοιπα θηλαστικά.

Το σημαντικότερο «εργαλείο» που πρέπει να κατακτήσει ο άνθρωπος είναι η λειτουργία της ανθρώπινης γλώσσας. Η γλώσσα, ένα εξαιρετικά πολύπλοκο και εύπλαστο κατασκεύασμα, για να είναι λειτουργική στηρίζεται σε ομαδικές κοινωνικές συμβάσεις ως προς το τι σημαίνει κάθε λέξη, πως είναι η σωστή σύνταξη κ.α. Η κατάκτηση αυτού του πολύπλοκου συνδυασμού συμβόλων και συμβάσεων στο νήπιο, θυμίζει την αντίστοιχη κατάκτηση της γλώσσας από την ανθρωπότητα γενικότερα κατά τη διάρκεια των περασμένων χιλιάδων χρόνων. Στην αρχή εμφανίζονται συλλαβές, μετά από ένα μεγάλο διάστημα μορφοποιείται η πρώτη λέξη, αργότερα η χρήση των ουσιαστικών, μετά των ρημάτων, των προτάσεων κ.ο.κ.

Η εξέλιξη της νοημοσύνης πραγματοποιείται μέσω της ανάπτυξης ποικίλων δεξιοτήτων - ομιλία, έκφραση, εικαστικά (ζωγραφική, πηλός), χορός, κολύμβηση, σπορ (ποδόσφαιρο, στίβος), πνευματικά παιχνίδια (σκάκι, μονόπολη κ.α.), σχολικά μαθήματα (μαθηματικά, φιλολογικά κ.α.), μουσική παιδεία και έκφραση, εκδρομές στη φύση κ.α. Η κάθε δεξιότητα για να αποκτηθεί προϋποθέτει α) ότι θα διατεθεί χρόνος, β) θα υπάρχει από τον εκπαιδευόμενο τουλάχιστον κάποιο ενδιαφέρον, και γ) θα εξασκηθεί σε αυτήν πολλές φορές ωσότου κατακτήσει τόσο τη βασική διαδικασία όσο και τις λεπτομέρειες. Ο ρόλος του περιβάλλοντος θα πρέπει να είναι είτε ενθαρρυντικός, είτε απλά συνοδευτικός χωρίς παρεμβάσεις.

Τέλος, οι δυσκολίες ή αδυναμίες στην απόκτηση δεξιοτήτων δεν βελτιώνονται με τιμωρίες και απειλές, ή με χαμηλούς βαθμούς. Αντίθετα αυτό γίνεται μόνο με τη συνεχή άσκηση και την απόκτηση εμπειρίας σε μια δεξιότητα που το άτομο επιθυμεί να μάθει. Η ταπείνωση, η προσβολή και η μείωση οποιουδήποτε εκπαιδευόμενου, συνήθως τον αποθαρρύνει από τη συνέχιση της προσπάθειας, κάτι απαραίτητο προκειμένου να αποκτηθούν δύσκολες και περίπλοκες δεξιότητες.

Η διαδικασία της Μάθησης και η ανάπτυξη του Νοητικού Δυναμικού

Προϋπόθεση της επιτυχούς ανάπτυξης του Νοητικού Δυναμικού κάθε ανθρώπου είναι η εκπαίδευση του, και συνεπώς η χρήση αποτελεσματικών τρόπων μάθησης μπορεί να βοηθήσει τον καθένα να χρησιμοποιήσει στο έπακρο τις νοητικές του ικανότητες. Προς αυτόν τον σκοπό μπορεί να φανούν χρήσιμες οι ακόλουθες επισημάνσεις:

Αντιληπτικοί τύποι:

Οι άνθρωποι ταξινομούνται σε τρεις τύπους ανάλογα με τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τον κόσμο και μαθαίνουν: τον οπτικό, τον ακουστικό και τον κιναισθητικό. Βεβαίως όλοι μας χρησιμοποιούμε και τους τρεις τύπους, ωστόσο ένας από αυτούς είναι ο κυρίαρχος. Η θεωρία αυτή έχει απόλυτα λογική βάση, μιας και ο εξωτερικός μας εγκεφαλικός φλοιός αποτελείται σε μεγάλο ποσοστό από τις οπτικές, τις ακουστικές και τις απτικές /κινητικές περιοχές.

Ο κιναισθητικός τύπος, είναι συνήθως ο πιο αδικημένος στο παρών εκπαιδευτικό σύστημα. Δεδομένου ότι οι μαθητές πρέπει να κάθονται ακίνητοι στα θρανία τους και να μη μιλάνε, παρά μόνο να βλέπουνε και να ακούνε, το ποσοστό των κιναισθητικών τύπων δεν μπορούν να ωφεληθούν από την εκπαιδευτική διαδικασία. Αντίθετα αν μπορούσαν να κινούνται, και ταυτόχρονα παίζοντας να ακούνε και να βλέπουν την καινούργια ύλη τους, θα συνέβαιναν θαύματα στην πρόοδο τους.

Σε κάθε περίπτωση, είναι καθήκον του κάθε εκπαιδευτικού να επικοινωνεί και με τους τρεις τρόπους με τους μαθητές του, ώστε να ωφελούνται όλοι από το κάθε μάθημα. Οι δε γονείς χρειάζεται να γνωρίσουν τους αντιληπτικούς τρόπους των παιδιών τους, ώστε να επιτύχουν το μέγιστο της αποτελεσματικότητας των μηνυμάτων τους προς αυτά.

Βελτίωση Μνήμης:

Η μνήμη στον ανθρώπινο εγκέφαλο έχει κάποια κοινά με τη μνήμη του υπολογιστή μας. Προκειμένου να μεγιστοποιήσουμε την αποτελεσματικότητα της χρειάζεται να εφαρμόσουμε μια πολύ απλή τεχνική. Όπως στον υπολογιστή επιλέγουμε την εντολή «Αποθήκευση», έτσι στο νου μας αυτό που θέλουμε να θυμόμαστε το κάνουμε «Εικόνα» και το τοποθετούμε «Πάνω Αριστερά». Κοιτάμε δηλαδή αριστερά και πάνω (οι αριστερόχειρες θα κοιτάξουν πάνω δεξιά), ενώ φανταζόμαστε την εικόνα αυτού που θέλουμε να θυμόμαστε. Όταν αργότερα χρειαστούμε αυτή τη μνήμη, θα ξανακοιτάξουμε πάνω αριστερά και θα βρούμε αυτό που θέλουμε. Οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να αποφεύγουν να σταματούν τα παιδιά από αυτή τη διαδικασία όταν το κάνουν αυθόρμητα, λέγοντας τους να κοιτούν στο γραπτό τους.

Σωστό διάβασμα:

Ο νους μας φωτογραφίζει εικόνες. Όταν διαβάζουμε μπορεί να φωτογραφίζει τρεις λέξεις ταυτόχρονα, και επομένως μπορεί να διαβάσει μια πρόταση εννέα λέξεων με τρεις κινήσεις. Είναι τεράστιο λάθος να υποχρεώνονται οι μαθητές να συλλαβίζουν και μετά να προσπαθούν να συνθέσουν τη λέξη, χάνοντας χρόνο και καταβάλλοντας κόπο. Διαβάζοντας τις λέξεις τρεις – τρεις το διάβασμα γίνεται ταχύτερο, ευκολότερο και πιο ευχάριστο.

Ενδιαφέρον:

Για να εμπεδωθεί οποιαδήποτε μάθηση, απαιτείται το ενδιαφέρον του μαθητή. Συνεπώς, είναι καθήκον της εκπαιδευτικού το να παρουσιάσει το εκπαιδευτικό υλικό με τρόπο που θα κινήσει το ενδιαφέρον όλων των μαθητών της. Αν πάραυτα αυτό δεν καταστεί δυνατόν, μπορεί να μάθει εξατομικευμένα τι αρέσει στον κάθε μαθητή και να συνδέσει αυτό που του αρέσει με τη νέα γνώση που προσπαθεί να διδάξει. Για παράδειγμα, αν στη μαθήτρια αρέσει ένας τραγουδιστής διεθνούς φήμης, μπορεί η καθηγήτρια της να της ζητήσει να φανταστεί ότι αυτός ο τραγουδιστής της μιλά για τα μαθηματικά που πρέπει να μάθει. Συνήθως τα αποτελέσματα της μεθόδου είναι πολύ καλά.

«Κατάθεση ενέργειας»:

Υπάρχουν περιπτώσεις που χρειαζόμαστε το 100% της νοητικής μας ικανότητας, όπως είναι τις ημέρες των πανελληνίων εξετάσεων, τη μέρα της παρουσίασης της μεταπτυχιακής μας διπλωματικής εργασίας κ.α. Ένας καλός τρόπος για να το πετύχουμε, είναι το προηγούμενο διάστημα να οραματιζόμαστε τον εαυτό μας να λειτουργεί έτσι όπως θα θέλαμε. Ειδικά τις ημέρες που νιώθουμε γεμάτοι ενέργεια, ο οραματισμός αυτός αποκτά επιπρόσθετη σημασία, αφού είναι σα να κάνουμε «κατάθεση» αυτού του συναισθήματος για να το χρησιμοποιήσουμε την επίμαχη ημέρα.

Άγχος:

Οπωσδήποτε η αγχώδης συμπτωματολογία αποθαρρύνει κάθε διάθεση μάθησης. Η εκπαίδευση σε τεχνικές μείωσης του άγχους και σωματικής /νοητικής χαλάρωσης βοηθά στη βελτίωση της αντιληπτικής ικανότητας, τη μάθηση και την κριτική αξιολόγηση νέων δεξιοτήτων /γνώσεων.

Αντίληψη του Χρόνου:

Η αντίληψη του χρόνου παίζει καθοριστικό ρόλο στη δυνατότητα ορθής κατανομής των προτεραιοτήτων και των ενεργειών που πρέπει να γίνουν, ώστε να επιτευχθούν ποικίλοι στόχοι της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Για την αντίληψη του χρόνου μπορεί να γίνει ένα μικρό τεστ: μπορούν να ερωτηθούν κάποια πρόσωπα σε ποιο χώρο αντιλαμβάνονται το παρελθόν, το παρόν, και το μέλλον· τα αντιλαμβάνονται πίσω, μπροστά, αριστερά, πάνω; Οι περισσότεροι άνθρωποι συνήθως απαντούν ότι αντιλαμβάνονται το παρελθόν πίσω τους, το παρόν μπροστά τους και το μέλλον ακόμη πιο μπροστά. Αυτός, ο συνηθισμένος, τρόπος αντίληψης του χρόνου, δημιουργεί ορισμένα προβλήματα στην ορθή και βέλτιστη διαχείριση των επαφών μας με το παρελθόν, παρόν και μέλλον, και συνεπώς μειώνει τις δυνατότητες μας να αξιοποιήσουμε στο βέλτιστο τις δυνατότητες του εαυτού μας.

Για παράδειγμα, αν αντιλαμβανόμαστε το παρελθόν κάπου πίσω μας, τότε σπανίως μπορούμε να επωφεληθούμε από την προϋπάρχουσα εμπειρία μας, αφού δεν τη «βλέπουμε», δεν είμαστε σε επαφή με αυτά που γνωρίζουμε. Αν από την άλλη, αν το μέλλον μας το βλέπουμε πολύ μακριά, ή το παρόν που είναι μπροστά μάς εμποδίζει να το δούμε, αναγκαζόμαστε να χάνουμε την ευκαιρία να οραματιστούμε και να κατευθύνουμε το μέλλον μας, και κινούμαστε διαρκώς σα να προσπαθούμε να καλύψουμε το κενό, να βρούμε τί θέλουμε να κάνουμε.

Το βέλτιστο είναι το να «βλέπουμε» το παρελθόν στα αριστερά, το παρόν μπροστά, και το μέλλον στα δεξιά μας. Με αυτόν τον τρόπο, αφενός «βλέπουμε» και είμαστε σε επαφή με όλη την ιστορία και τους μελλοντικούς μας στόχους, αφετέρου μπορούμε να κάνουμε καλύτερο προγραμματισμό χρόνου ώστε να επιτύχουμε σε κάποιος μελλοντικούς μας στόχους. Επιπροσθέτως, αν στην εικόνα του παρελθόντος μας «δούμε» την εικόνα μας όπως ήμαστε στο παρελθόν (ενδεχομένως σαν παιδί), στην εικόνα του παρόντος τον εαυτό μας όπως είναι τώρα, και στο μέλλον την εικόνα του αυτού μας όπως θα θέλαμε να είναι, ο τρόπος μας ως προς τη διαχείριση του χρόνου θα βελτιωθεί αισθητά.

Μέθοδοι υποβοήθησης των νοητικών δυνατοτήτων

Εκτός των συμβατικών ακαδημαϊκών μεθόδων ανάπτυξης του νοητικού δυναμικού (πανεπιστημιακά τμήματα, επαγγελματικά εργαστήρια κ.α.) και της βελτίωσης των καλλιτεχνικών δυνατοτήτων από τις εντεταλμένες σχολές (ωδεία, εργαστήρια ζωγραφικής κ.α.), υπάρχουν και άλλες ανεπίσημες «σχολές» και διοργάνωση σεμιναρίων που αποβλέπουν σε ανάπτυξη άλλων, όχι τόσο προβεβλημένων νοητικών δυνατοτήτων, όπως η διαίσθηση, ο οραματισμός νέων στόχων και ο προγραμματισμός για την επίτευξη τους, η ορθή διαχείριση του χρόνου, η μη λεκτική επικοινωνία, η δημιουργικότητα και η παραγωγή νέων λύσεων σε παλιά προβλήματα κ.α. Οι ικανότητες αυτές έχουν πολύ μεγάλη αξία σε επαγγέλματα της επικοινωνίας (δημόσιες σχέσεις, διαφήμιση, πολιτική), των πωλήσεων, της εκπαίδευσης στην τέχνη (μουσική σύνθεση, χορογραφία) κ.α.

Μία από τις διασημότερες τέτοιες μεθόδους είναι ο Νευρογλωσσικός Προγραμματισμός, και ακολουθούν οι ποικίλες μέθοδοι αυτοσυγκέντρωσης και αυτο – ύπνωσης που επίσης απορροφούν μεγάλο μέρος από τους σπουδαστές των εναλλακτικών νοητικών δυνατοτήτων.

Ο Νευρογλωσσικός Προγραμματισμός βασίζεται στην παρατήρηση της συμπεριφοράς των «πετυχημένων» ανθρώπων και πως μπορούν τα θετικά στοιχεία αυτής να ενταχθούν στη συμπεριφορά των ασκούμενων στη μέθοδο προκειμένου να έχουν παρόμοιες επιτυχίες, είτε αυτό αφορά τον επαγγελματικό, οικογενειακό ή αισθηματικό τομέα.

Η λέξη «νεύρο» αφορά τον τρόπο που το νευρικό σύστημα που επεξεργάζεται το σύνολο της οπτικής, της ακουστικής, της κιναισθητικής της πραγματικότητας μας.

Η λέξη «γλωσσολογικός» αφορά τα λεκτικά συστήματα επικοινωνίας που αποθηκεύουν, κωδικοποιούν, επεξεργάζονται και μετασχηματίζουν την αναπαράσταση των εμπειριών. Ο τρόπος που χρησιμοποιείται η γλώσσα είναι το να εκμαιεύσει την διαδικασία με την οποία κάποιος σκέπτεται και νιώθει (αυτό ισχύει και για τον εαυτό μας ) και να του δείξει πως να ξεπεράσει τους περιορισμούς που τον εμποδίζουν να προχωρήσει στη ζωή του.

Η λέξη «Προγραμματισμός» αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο κανείς θέτει στόχους (κοινωνικούς, επαγγελματικούς) και σχεδιάζει τις επόμενες κινήσεις με τέτοιο τρόπο ώστε να εξασφαλίσει την επίτευξή τους, καθώς και το να διευρύνει το πλαίσιο των επιλογών του και να δημιουργεί προϋποθέσεις για μεγαλύτερη ευελιξία στο χειρισμό θεμάτων.

Οι μέθοδοι αυτοσυγκέντρωσης (π.χ. η μέθοδος Silva) και αυτό – ύπνωσης αντίστοιχα, επιχειρούν να εκμεταλλευτούν «κρυμμένες» δυνάμεις του νου λειτουργώντας σε εγκεφαλικές συχνότητες που λογικά θα έπρεπε να προκαλούν ύπνο.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι συνήθως συνειδητός σε συχνότητες άνω των 14 Hz ανά δευτερόλεπτο (κύματα Βήτα). Στα κύματα Άλφα (8 – 13 Hz) συνήθως κοιμάται ελαφρά και παράγει όνειρα. Στις υπόλοιπες χαμηλές συχνότητες (κύματα Δέλτα και Θήτα 0 - 8 Hz) συνήθως κοιμάται βαθιά.

Οι μέθοδοι αυτοσυγκέντρωσης και αυτό – ύπνωσης αποτελούνται από ποικίλες ασκήσεις όπου στόχος είναι το άτομο που τις ασκεί να καταφέρει να βυθίζεται σε όλο και χαμηλότερα εγκεφαλικά κύματα όντας συνειδητός. Σύμφωνα με τους εμπνευστές των εκάστοτε μεθόδων, στα κύματα Άλφα τα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια επικοινωνούν καλύτερα, και ως εκ τούτου το άτομο χρησιμοποιεί δυνατότητες που με άλλον τρόπο θα ήταν αδύνατο ή έστω τυχαίο. Επίσης, πάντα σύμφωνα με τους εμπνευστές των μεθόδων, σε πιο ήρεμες εγκεφαλικές καταστάσεις ο εγκέφαλος είναι πιο επιρρεπής στο να δεχτεί ως αληθινές ποικίλες ιδέες και συναισθήματα. Συνεπώς μπορεί να κατευθυνθεί ώστε να υιοθετήσει πιο υγιεινές συνήθεις, πιο καλή αυτοεκτίμηση, καλύτερη λειτουργικότητα κ.λπ. Αυτός είναι και ο λόγος που χρησιμοποιείται από τόσο διαφορετικούς επαγγελματίες. Για παράδειγμα, μέσω τέτοιου είδους μεθόδων, οι γιατροί μπορεί να εκπαιδεύουν τους καρκινοπαθείς να πονούν λιγότερο, οι προϊστάμενοι πωλήσεων τους πωλητές να βελτιώσουν τις πωλησιακές ικανότητες τους κ.ο.κ.

Οι ανωτέρω μέθοδοι όντως έχουν φανεί να είναι χρήσιμες σε πολλές περιπτώσεις. Ωστόσο ορισμένες επισημάνσεις θα πρέπει να είναι γνωστές όπως:

• Η εκπαίδευση είναι πληρωτέα και επομένως ως «εμπορικό προϊόν» που είναι, συχνά διαφημίζεται με υπερβολικές φράσεις, υπερτονίζοντας και υπερβάλλοντας την επιτυχία των αποτελεσμάτων της.
• Οι άνθρωποι που εκπαιδεύονται στις μεθόδους δεν πετυχαίνουν τα ίδια αποτελέσματα. Για την ακρίβεια σε άλλους έχουν επιτυχία και σε άλλους όχι. Η αποτυχία μπορεί να συμβεί παρά τις προσπάθειες που μπορεί να καταβάλλει ένα άτομο που αυτές οι μέθοδοι δεν του ταιριάζουν.
• Τέλος, ορισμένοι άνθρωποι μπορούν να κάνουν όλα όσα υπόσχονται οι μέθοδοι χωρίς ποτέ να τις έχουν ασκήσει. Το πώς αυτό γίνεται δεν το γνωρίζουμε ακόμη.
• Η πιο ασφαλής μέθοδος είναι να δοκιμάσει κάποιος αν αυτές οι μέθοδοι «δουλεύουν» στην περίπτωση του και αν αυτό συμβαίνει τότε θα είναι κάτι ωφέλιμο το να συνεχίσει να τις ασκεί.

 

Η καθημερινή εξάσκηση

Απαιτείται καθημερινή εξάσκηση προκειμένου ο ανθρώπινος νους να διατηρηθεί σε καλή κατάσταση και να επεξεργάζεται με το βέλτιστο δυνατό τρόπο τα δεδομένα της καθημερινότητας,. Οι νοητικές ασκήσεις και παιχνίδια (όπως σκάκι, μαθηματικά προβλήματα, σταυρόλεξα), οι κοινωνικές και αθλητικές δραστηριότητες (αναρρίχηση, μπάσκετ, τένις), οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες (παίξιμο μουσικών οργάνων, παρακολούθηση εικαστικών εκθέσεων και κινηματογραφικών ταινιών), το θέατρο, ο χορός (παραδοσιακοί και σύγχρονοι χοροί), τα χόμπι (κήπος, ψάρεμα) και τόσες άλλες δραστηριότητες, απαιτείται να ενσωματώνονται στο καθημερινό πρόγραμμα όλων, προκειμένου να διατηρηθούν και να αναπτύσσονται στον καθένα τα αντανακλαστικά του νευρικού συστήματος και η νοημοσύνη.

Αν πρόκειται για παιδιά, το ρόλο του καθοδηγητή σε αυτές τις δραστηριότητες τον παίζουν οι ενήλικες (γονείς, εκπαιδευτικοί). Στους ενήλικες είναι δυσκολότερο, μιας και ο καθένας απαιτείται να κινητοποιήσει ο ίδιος τον εαυτό του ώστε να ενσωματώσει διάφορες δραστηριότητες στη ζωή του. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, προκειμένου αυτό να ξεκινήσει και να διατηρηθεί, απαιτούνται ενθουσιασμός, ενδιαφέρον και συγκίνηση τις οποίες τροφοδοτούν στην περίπτωση των παιδιών οι ενήλικες, στην περίπτωση των ενηλίκων ο ένας με τον άλλον, και ο καθένας στον εαυτό του. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την παύση μιας δραστηριότητας είναι η βαρεμάρα, το βόλεμα στον καναπέ του σαλονιού και η τηλεόραση. Όταν οποιοσδήποτε καταφέρει και πάει στο γυμναστήριο, στη φύση ή στο μάθημα χορού, είναι σίγουρο ότι από τότε και μετά δεν θα το μετανιώσει. Το πρόβλημα συνήθως είναι ώσπου να κινητοποιηθεί και να βγει από το σπίτι. Έτσι, συνήθως απαιτούνται κίνητρα, που χρειάζεται ο καθένας να εφευρίσκει και να επαναλαμβάνει στον εαυτό του ώσπου να κινηθεί προς το χώρο των δραστηριοτήτων.

Έχει βρεθεί σε μελέτη υπερηλίκων που ξεπέρασαν τα 100 χρόνια ζωής, ότι ο καλύτερος τρόπος για να διατηρηθεί ένα γερό μυαλό και μία καλή αντίληψη και επεξεργασία των καθημερινών δεδομένων είναι το έντονο και διαρκές ενδιαφέρον για τον κόσμο, για οτιδήποτε συμβαίνει. Το ίδιο και το μοίρασμα ιδεών και συναισθημάτων μεταξύ των ανθρώπων. Η απάθεια, η έλλειψη ενδιαφερόντων και δραστηριοτήτων, η έλλειψη κοινωνικών ερεθισμάτων αδρανοποιούν το νευρικό σύστημα και επιταχύνουν τα γεράματα.

Ανάλογα είναι τα δεδομένα που αφορούν και στην εργασία κάποιου. Όταν η εργασία απαιτεί νοητικές ικανότητες, λύση καθημερινών προβλημάτων, αντιμετώπιση προκλήσεων και γενικότερα νοητικές και πνευματικές προσπάθειες, τότε βοηθά το νευρικό σύστημα, το νου, να διατηρηθεί σε καλύτερη κατάσταση στα χρόνια της συνταξιοδότησης. Η ικανότητα σκέψης, μνήμης και αντίληψης είναι σε καλύτερη κατάσταση σε συνταξιούχους που εργάστηκαν σε απαιτητικές συνθήκες, από τους συνταξιούχους που εργάσθηκαν σε ανιαρά και χωρίς ερεθίσματα περιβάλλοντα. Αυτό μπορεί να συμβαίνει ακόμη και αν οι δεύτεροι, στα σχολικά χρόνια, είχαν υψηλότερο δείκτη νοημοσύνης από τους πρώτους.

Ειδικά για το ρόλο της τηλεόρασης στην εμπόδιση της ενεργοποίησης του εγκεφάλου απαιτείται ειδική μνεία. Κατά μέσο όρο παρακολουθούμε 4 ώρες τηλεόραση κάθε μέρα, λαμβάνοντας πολλούς ερεθισμούς κάθε μορφής που κουράζουν τον εγκέφαλο, δημιουργούν στρες, αποτρέπουν τις ανθρώπινες σχέσεις, υποβοηθούν την ακινησία και την παχυσαρκία και δεν αφήνουν χρόνο και όρεξη για δημιουργικές δραστηριότητες. Το ανάλογο μπορούμε να ισχυρισθούμε και για τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και το διαδίκτυο, των οποίων η χρήση απαιτείται να είναι εντός αυστηρών χρονικών ορίων, ειδικά στα ανήλικα παιδιά. Ήδη έχουν εκπονηθεί έρευνες που φαίνεται ότι στα παιδιά που παρακολουθούν άνω των 2 ωρών καθημερινά τηλεόραση, η σωματική και η ψυχική τους υγεία παρουσιάζει συχνότερα προβλήματα.

Η δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση, η συμμετοχή σε εκπαιδευτικά και αθλητικά σωματεία, η καθημερινή ενασχόληση με γόνιμα προβλήματα και χόμπι είναι πράγματα που όλοι μπορούμε να κάνουμε. Η υγεία του νου μας είναι αυτό που έχει προτεραιότητα, μιας και η ετοιμότητα του να λύνουμε προβλήματα μπορεί να καθορίσει σε κάποιες στιγμές όλη τη μετέπειτα ζωή μας. Για παράδειγμα, μία αθλήτρια του τένις, λόγω καλών αντανακλαστικών, θα αποφύγει ευκολότερα μία σύγκρουση ενώ οδηγεί, κάτι που μπορεί να την προφυλάξει από σημαντικές μελλοντικές συνέπειες. Η μάχη ενάντια στην ακινησία, την παθητικότητα, τη βαρεμάρα και τη μονοτονία είναι καθημερινό ζήτημα, τόσο για τον καθένα όσο και για τους γονείς και εκπαιδευτικούς που εργάζονται με παιδιά, που δεν είναι καλό να αφήνεται στην τύχη, αλλά να αντιμετωπίζεται με καθημερινή προσπάθεια και ζήλο. Το μυαλό είναι το σπουδαιότερο εργαλείο μας και πρέπει να συντηρείται και να αναπτύσσεται διαρκώς, ως τα βαθιά μας γεράματα