Παιδικοί φόβοι

Ο πρώτος φόβος δημιουργείται από τη στιγμή της γέννησης του ατόμου. Το βρέφος καλείται να εγκαταλείψει το φιλόξενο και ζεστό περιβάλλον της μήτρας και να προσαρμοστεί στο χαοτικό και θορυβώδες εξωτερικό περιβάλλον. Αυτό το γεγονός πυροδοτεί συναισθήματα φόβου. Το βρέφος αισθάνεται ότι θα αφανιστεί, θα χαθεί γι’ αυτό το λόγο αναζήτα τη ζεστή και γνώριμη αγκαλιά της μητέρας του. Η μητέρα αποτελεί πηγή ασπίδα προστασίας ενάντια στον πρωταρχικό του φόβο. Ο φόβος εμφανίζεται και αργότερα στη ζωή του παιδιού όταν αισθανθεί ότι απειλείται ή ότι πρέπει να αντιμετωπίσει μια δυσάρεστη κατάσταση. Ο φόβος είναι μια συναισθηματική κατάσταση η οποία χαρακτηρίζεται από ένταση, ανησυχία, νευρικότητα και εσωτερική αναταραχή.

Όσον αφορά την ακριβή αιτιολογία και την προέλευση του παιδικού φόβου υπάρχουν διάφορες απόψεις και θεωρίες. Κάποιες υποστηρίζουν ότι ο φόβος είναι έμφυτος και κάποιες άλλες ότι προέρχεται μέσω της μάθησης. Οι γενετικοί παράγοντες φαίνεται να καθορίζουν το γενικό επίπεδο αντίδρασης του παιδιού σε όλα τα συναισθήματα συμπεριλαμβανόμενου και του φόβου. Όμως από την άλλη πλευρά οι προσωπικές εμπειρίες παίζουν καθοριστικό ρόλο για τη διαμόρφωση και την παγίωση των παιδικών φόβων. Το παιδί μπορεί να αποκτήσει ένα συγκεκριμένο φόβο έχοντας βιώσει κάποια δυσάρεστη εμπειρία (π.χ να το έχει δαγκώσει κάποιος σκύλος, άρα να φοβάται τους σκύλους ή να έχει νοσηλευτεί σε νοσοκομείο για μεγάλο χρονικό διάστημα επομένως να φοβάται τους γιατρούς κ.α). Μια άλλη συχνή αιτία εμφάνισης παιδικών φόβων είναι η παρατήρηση και μίμηση προτύπων. Το παιδί μπορεί να έχει παρατηρήσει μια συγκεκριμένη εκδήλωση φόβου από κάποιο προσφιλές του πρόσωπο (π.χ μητέρα, πατέρας, αδελφάκι, γιαγιά, πάππους κ.α) με αποτέλεσμα και εκείνο να παρουσιάζει τον ίδιο φόβο στην προσπάθειά του να ταυτιστεί μαζί του. Έρευνες αναφέρουν ότι υπάρχει μεγάλη αντιστοιχία μεταξύ των φόβων που εκδηλώνει το παιδί και των φόβων που εκδηλώνουν οι γονείς. Τέλος μια άλλη αιτία είναι η μετατόπιση κάποιου βαθύτερου προβλήματος σε ένα άλλο ουδέτερο ερέθισμα (π.χ φόβος προς τον πατέρα ο οποίος επειδή δεν μπορεί να εκφραστεί μετατοπίζεται σε φόβο από τους σκύλους ή αλλά ζώα ή σχολική φοβία η οποία αποτελεί μια μορφή υποκατάστασης του φόβου του αποχωρισμού του παιδιού από τη μητέρα προς ένα ουδέτερο ερέθισμα το σχολείο ). Η διαδικασία αυτής της μετατόπισης έχει περιγραφτεί από τον Freud στην περίπτωση του μικρού Χανς, ο οποίος φοβόταν τα άλογα. Τα άλογα ήταν μια υποκατάσταση του άγχους του ευνουχισμού και του φόβου που ένιωθε ο Χανς προς τον πατέρα του.

Οι παιδικοί φόβοι έχουν ποικίλες εκφάνσεις και το εύρος τους διαφοροποιείται ανάλογα με το παιδί καθώς και από την αναπτυξιακή φάση στην οποία βρίσκεται. Στη βρεφική ηλικία, γύρω στον 6ο-8ο μήνα εμφανίζεται ο φόβος από τους ξένους. Το βρέφος αισθάνεται φόβο όταν κάποιο άγνωστο πρόσωπο το πλησιάσει ή βρεθεί σε ένα καινούργιο περιβάλλον . Προκειμένου να αντιμετωπίσει τα συναισθήματα του φόβου αρχίζει και κλαίει για να κινητοποιήσει τη μητέρα του ή κάποιο άλλο προσφιλές πρόσωπο για να το αγκαλιάσει και να το αποφορτίσει. Με την έναρξη της νηπιακής ηλικίας (περίπου 2-3 ετών) κάποια παιδιά φοβούνται τους δυνατούς θορύβους ( π.χ απότομο κλείσιμο της πόρτας, τη σειρήνα από το ασθενοφόρο, από το περιπολικό, το θόρυβο της ηλεκτρικής σκούπας κ.α) καθώς και τα διάφορα φυσικά φαινόμενα (αστραπές, μπουμπουνητά κ.α). Αυτοί οι φόβοι δημιουργούνται σ’ αυτή την ηλικία διότι οι γνωστικές τους ικανότητες δεν έχουν αναπτυχθεί πλήρως με αποτέλεσμα να αδυνατούν να τα κατανοήσουν τέτοιου είδους φαινόμενα . Καθώς το παιδί μεγαλώνει χρησιμοποιεί σε μεγαλύτερο βαθμό τη φαντασία του με αποτέλεσμα να αρχίζει να φοβάται το σκοτάδι, καθώς και άλλα φανταστικά πρόσωπα όπως μάγισσες, δράκους, τέρατα, φαντάσματα κ .α .Συνήθως αυτοί οι φόβοι δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της νύχτας όπου όλα τα πράγματα φαίνονται πιο τρομακτικά και αποκτούν άλλη διάσταση στο μυαλό του παιδιού. Συνήθως αυτού του είδους οι φόβοι εμφανίζονται την εποχή που το παιδί προσπαθεί να ανεξαρτητοποιηθεί από τους γονείς του. Το παιδί σ’ αυτή τη φάση βιώνει μια εσωτερική σύγκρουση μεταξύ ανεξαρτησίας και εξάρτησης την οποία την εκφράζει μ’ αυτόν τον τρόπο. Με την είσοδο της προσχολικής ηλικίας εμφανίζεται ο φόβος της προσωπικής αποτυχίας και της γελιοποίησης. Οι φόβοι αυτοί υπάρχουν σε μεγαλύτερο ή σε μικρότερο βαθμό σε κάθε παιδί και όταν βρίσκονται σε μέτρια επίπεδα ενεργοποιούν και κατευθύνουν τη συμπεριφορά. Όταν ωστόσο εμφανίζονται σε μεγάλο βαθμό μπορούν να αποβούν καταστροφικοί εφόσον μπορεί να οδηγήσουν το παιδί στην αδράνεια και την απάθεια. Άλλα παιδιά βιώνουν το φόβο μιας επικείμενης τιμωρίας και τις επιπτώσεις που μπορεί να επιφέρει στη σχέση με τους γονείς τους. Το παιδί μπορεί να φοβάται ότι αν δε συμμορφωθεί με τις προσταγές των γονιών του, θα τιμωρηθεί εγκαταλείποντάς το ή χάνοντας της αγάπη τους .

Η συμβολή των γονιών στην πρόληψη και στην αντιμετώπιση των παιδικών φοβιών είναι καταλυτική. Οι γονείς θα χρειαστεί να εξασφαλίσουν ένα οικογενειακό περιβάλλον στο οποίο το παιδί να αισθάνεται αγάπη, αποδοχή, ασφάλεια και στοργή. Σε περίπτωση όμως που οι παιδικοί φόβοι εμμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα και επηρεάζουν τη λειτουργικότητα του παιδιού οι γονείς θα χρειαστεί να απευθυνθούν σε κάποιο ειδικό ψυχικής υγείας.

Συμβουλές προς τους γονείς

• Ενεργητική ακρόαση για τους φόβους του παιδιού.
• Αποφυγή χλευασμού των φοβιών του παιδιού.
• -Ενημέρωση στο παιδί ότι και οι συνομήλικοι του βιώνουν παρόμοιους φόβους.
• Βαθμιαία γνωριμία με το φοβικό ερέθισμα. Το παιδί σε τέτοιες περιπτώσεις θα χρειαστεί να έχει διπλά του κάποιο προσφιλές άτομο προκείμενου να νιώσει ασφάλεια.
• Προετοιμασία του παιδιού για μια επερχόμενη νέα εμπειρία η οποία μπορεί να του προκαλέσει φόβο (π.χ έλευση στο σχολείο, εισαγωγή στο νοσοκομείο κ.α ).
• Έλεγχο των φοβικών αντιδράσεων των γονιών μπροστά στο παιδί.
• Σε περίπτωση που το παιδί ξεπεράσει επιτυχώς κάποιο φόβο του, οι γονείς θα χρειαστεί να το επιβραβεύσουν.
• Αποφυγή απειλών (π.χ αν δεν φάει θα έρθει ο κακός ο λύκος ή ο μπαμπούλας κ.α) προκείμενου το παιδί να πειθαρχήσει.Γράφει η Αποστολία Ντέκοβα, Κλινική Ψυχολόγος/iatronet.gr